روش تشخیص سریع اختلالات عددی کروموزومی پیش از تولد

اختلالات عددی کروموزومی در واقع به اختلالاتی گفته می شود که در سیستم DNA به وجود می آیند و مشکلات زیادی را در شکل ظاهری افرادی که از این نوع اختلالات رنج می برند و نحوه ی عملکرد ارگان های حیاتی بدن به وجود می آورند. اختلالات عددی کروموزومی بیشترین ارگانی را که تحت تاثیر قرار می دهند مغز است و این ناهنجاری ها قادر هستند که اختلالاتی در پیام های عصبی مغز به وجود آورند و سبب عقب ماندگی های ذهنی و جسمی شوند.
اختلالات عددی کروموزمی کاملا ژنتیکی هستند و پدر و مادرهایی که ناقل این اختلال هستند می توانند این گونه ناهنجاری ها را در دوران جنینی و در زمان شکل گرفتن نطفه به فرزند خود منتقل کنند. مجموعه راه ها و روش هایی برای جلوگیری از به وجود آمدن اختلالات عددی کروموزومی وجود دارد و یکی از این روش ها که یک روش کاملا مطمئن می باشد و تا حدود ۹۸ درصد قادر است که جلوی رخ دادن این اختلالات را بگیرد انجام دادن آزمایشات غربالگری قبل از بارداری و در حین بارداری می باشد.

تست اختلالات عددی کروموزومی برای چه کسانی است؟

انجام تست اختلالات عددی کروموزومی برای زوج هایی که در سنین بالا اقدام به بارداری می کنند ضروری می باشد، زیرا با افزایش سن کیفیت تخمک ها و اسپرم ها پایین می آید و این موضوع می تواند سبب به وجود آمدن ناهنجاری در ساختار ژنتیکی جنین شود و برای پیشگیری از به وجود آمدن این مشکل انجام تست های ژنتیک برای زوجین بسیار ضروری است.
انجام تست اختلالات عددی کروموزومی برای زوج هایی که قبل از اقدام به بارداری داروهای خاصی مانند داروهای اعصاب و روان و یا داروهای ضد سرطان استفاده می کنند نیز ضروری و اجباری می باشد، زیرا این داروها بر روی نحوه ی تولید اسپرم ها و کیفیت تخمک تاثیر گذار هستند.

نحوه ی آزمایش اختلالات عددی کروموزومی

برای انجام آزمایش اختلالات عددی کروموزومی یا همان نمونه گیری ناهنجاری کروموزومی در دوران قبل از بارداری به حضور هر دو زوج نیاز است و از هر دوی آن ها آزمایش خون انجام می شود و از طریق این آزمایش تک تک DNA های موجود در سلول های زوجین را مورد بررسی قرار می دهند و در صورتی که در ساختار ژنتیکی هر کدام از آن ها اختلال ژنی وجود داشته باشد این اختلال در آزمایش نشان داده می شود و پس از آن به زوجین اطلاع داده می شود.
در صورتی که زوج های دارای شرایط خاص قبل از اقدام به بارداری در جهت انجام آزمایش اختلالات عددی کروموزومی کوتاهی کنند حتما باید در سه ماهه دوم بارداری مادر اقدام به انجام این آزمایش کنند و در این زمان فقط به حضور مادر نیاز می باشد و انجام این آزمایش شامل دو مرحله است و یک مرحله شامل گرفتن خون از رگ مادر و مرحله ی بعد شامل گرفتن خون از جفت می باشد.

تشخیص پیش از تولد

تشخیص پیش از تولد ناهنجاری های کروموزومی با استفاده از کشت سلول های جنینی حاصل از آمنیوسنتز یا بیوپسی از جفت امکان پذیر است. اگرچه با استفاده از آزمایش کاریوتایپ امکان تشخیص تغییرات عددی و ساختمانی کروموزوم ها فراهم شده است، لیکن انجام این تست مستلزم صرف وقت طولانی و انجام تکنیک های متعدد است. لذا آزمایش نوینQF-PCR  مخصوصا در مواردی که محدودیت زمان برای انجام آزمایش کاریوتایپ وجود دارد، مناسب تر می باشد.

تکنیک QF-PCR

در این روش تکرارهای کوتاه (STRs) یا نشانگرهای موجود بر رویDNA  کروموزوم های ۱۳، ۱۸، ۲۱، X و Y تکثیر شده، با نشانگرهای فلورسنتی نشانه گذاری و مقدار آنها با الکتروفورز اندازه گیری می شود. نتایج به صورت نموداری ارائه می گردد که در آن نسبت های محاسبه شده ثبت شده است.
در برخی مواقع بنا به دلایل گوناگون از جمله اضطراب والدین به ویژه مادر باردار و یا کمبود وقت از لحاظ دریافت نتیجه پیش از پایان یافتن فرصت قانونی اتمام بارداری امکان صرف این زمان وجود ندارد. چنان­چه خانواده به علت نگرانی زیاد مایل به دریافت سریعتر نتیجه باشد و یا خطری بارداری را تهدید کند و مشخصا یکی از اختلالات کروموزومی شایع شامل آنوپلوئیدی (اختلالات تعدادی) کروموزومهای ۱۳، ۱۸، ۲۱، X و Y  تشخیص داده شده باشد، می توان از تکنیک  QF-PCRبرای تسریع در ارائه نتیجه بهره برد. در این صورت، اضطراب ناشی از انتظار دراز مدت کاهش خواهد یافت.
با توجه به حساسیت و اختصاصیت بالای این آزمایش و برابری نسبی دقت آن با کشت کروموزومی در مورد تشخیص آنوپلوئیدی ها ی شایع، ارائه جواب به خانواده با اطمینان بالایی صورت می گیرد.

هم چنین در مواردی که نتیجه غربالگری و یا سونوگرافی به طور مشخص ریسک بالای اختلالات عددی را در یکی از کروموزوم های نامبرده مطرح کند و سن بارداری از ۱۷ هفته کامل گذشته باشد، زمان کافی برای دریافت مجوز اتمام بارداری پس از آماده شدن جواب کشت کروموزومی در اختیار نخواهد بود.
لازم به ذکر است که مجوز اتمام بارداری جنین مبتلا، تنها تا پایان هفته هیجدهم بارداری (۱۸ هفته و ۶ روز) صادر می شود. در این موارد نیز تکنیک QF-PCR بسیار مفید خواهد بود.

QF-PCR در چه مواردی استفاده می شود؟

1. تشخیص سریع اختلالات کروموزوم های آتوزوم شامل سندرم داون (+۲۱)، سندرم ادوارد (+۱۸) و سندرم پاتو (+۱۳).
2. بررسی سلامت جنین در صورت مشکوک بودن نتایج غربالگری سه ماهه اول
3. تعیین جنسیت جنین
4. تشخیص سریع اختلالات کروموزوم های جنسی X و Y (سندرم ترنرXO، سندرم کلاین فلترXXY، سندرم X سه گانه XXX، سندرم جاکوب XYY).
5. تشخیص انواع پلی پلوئیدی (تریپلوئیدی) در جنین یا جنین سقط شده.
6. بررسی سریع اختلالات کروموزومی در مواردی که امکان کشت سلولی فراهم نباشد و یا زمان کافی برای کشت سلولی ندارند.

اساس کار QF-PCR

1. نمونه گیری جنینی پس از هفته دوازدهم بارداری.
2. استخراجDNA از پرزهای کوریونی و یا مایع آمنیون.
3. انجامPCR با استفاده از کیت اختصاصی QF-PCR.
4. آنالیز نمونه ها درون دستگاهGenetic Analyzer.
5. آنالیز نهایی نمونه ها با استفاده از نرم افزارGeneMapper.

فواید بکارگیری تکنیک QF-PCR چیست؟

1.  فواید این روش حساسیت و ویژگی بالای آن می باشد که ناهنجاری های کروموزومی عمده را تشخیص می دهد.
2.  بخش عمده ی این تست به طور اتوماتیک انجام می شود. همین امر موجب توان عملیاتی بالا با صرف هزینه ای بسیار کم می گردد و همچنین تشخیص پیش از تولد سریع را برای کلیه بارداری ها ممکن می سازد. به همین علت اضطراب حاصل از انتظار دراز مدت والدین برای تکمیل نتایج آزمایش کاریوتایپ را کاهش داده است.
3.  این روش دارای حساسیت بسیار بالایی است و در نتیجه نمونه بسیار کمی مورد نیاز است.
4.  در این تکنیک بعلت استفاده از مارکرهای STR که بسیار پلی مورف یا چند شکل هستند، انجام آزمایش بر روی نمونه های جنینی که آلوده به سلول مادری است امکان پذیر می شود و نیز امکان ارزیابی کیفیت تخم لقاح شده (زیگوسیتی) در بارداری های چند قلو وجود دارد.
5.  بکارگیری STR های مختلف با شکل های متفاوت و مخصوص هر کروموزوم، تشخیص تریزومی های جزئی (Partial trisomies) را امکان پذیر می سازد.

 محدودیت های تکنیک QF-PCR چیست؟

1.  در این روش درجات پائین موزائیسم و آنوپلوئید ها، که سلول های ناهنجار کمتر از ۱۵ تا ۲۰ درصد از رده سلولی را تشکیل دهند قابل تشخیص نیستند.
2.  QF-PCR روشی قابل اطمینان برای تشخیص حذف های کروموزومی نمی باشد.
3.  در موارد بسیار نادری جواب آزمایش نمی تواند گویای وضعیت کلیه نشانگرها بر روی یک یا چند کروموزوم باشد. در این موارد نمونه به روش FISH یا کاریوتایپ مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

 نمونه مورد نیاز

پرزهای جفتی یا مایع آمنیوتیک با برچسب نام و مشخصات نمونه به همراه نمونه خون وریدی مادر (۵ تا ۱۰ سی سی در لوله آغشته به ماده ضد انعقاد EDTA).
توجه: خانم هایی که داوطلب انجام این نوع آزمایش هستند و برای بررسی بیماری دیگری نیز اقدام به دادن نمونه جنینی کرده اند، لزومی به گرفتن نمونه جنینی مجدد ندارند.

از آنجایی که در ایران بعد از هفته هیجدهم بارداری سقط درمانی غیر قانونی می باشد، لازم است نتایج همه آزمایش‌ها تا قبل از اتمام هفته ۱۸ بارداری مشخص شوند. لذا توصیه می شود چنانچه در مراجعات خانم­ها برای انجام آزمایش‌های کروموزومی، سن بارداری بعد هفته ۱۵ باشد، از روش بررسی سریع اختلال کروموزومی موسوم به QF-PCR استفاده خواهد شد. این روش معمولا در عرض ۴۸ ساعت به نتیجه می رسد در حالی که بررسی کروموزومی ۲-۴ هفته به طول می انجامد.

انجام آزمایش های ژنتیکی برای سندرم داون برای خانم های بالای ۳۵ سال اکیداً توصیه می شود.
ما می توانیم برای خانم هایی که برای تشخیص قبل از تولد بیماری خاصی مثلا تالاسمی مراجعه کرده اند، بدون نیاز به اخذ نمونه گیری مجدد، از همان نمونه جنینی که مثلا برای تالاسمی اخذ شده، برای تشخیص اختلالات کروموزومی استفاده کنیم. در چنین مواردی اول نمونه جنینی برای بیماری ژنتیکی مورد مراجعه (مثلا تالاسمی) آزمایش می شود و اگر جنین سالم بود نمونه برای سندرم های بالا مورد آزمایش قرار می گیرد.

روش کیو اف (QF-PCR) سریع و نسبتا ارزان می باشد و اطمینان خاطر را برای خانواده ها فراهم می آورد. این روش از روش­های معمول سیتوژنتیکی، سریع تر و ارزانتر می باشد و دقت آن بیش از ۹۹% می باشد.